Hozjusz (Hosius, Hosz, Hos, Hoze, Osius, Caligula, Cracovianus, Stanislaus de Cracovia) Stanisław (1504–1579), biskup warmiński, kardynał. Ur. 5 V w Krakowie, był synem mieszczanina krakowskiego, późniejszego horodniczego wileńskiego, Ulryka i jego pierwszej żony Anny. Dzieciństwo spędził w Wilnie, kształcony przez domowego nauczyciela w językach: łacińskim, niemieckim i polskim. Z powodu sprzeciwu ojca musiał zrezygnować z wstąpienia do zakonu dominikanów i 29 VIII 1519 r. zapisał się na Akad. Krak., którą opuścił jako prymus, uzyskując w połowie grudnia 1520 r. bakalaureat sztuk wyzwolonych. Po ukończeniu studiów pozostał H. w Krakowie, gdzie jako klient wybitnych prałatów uczył młodzież skupioną na dworach biskupów: Jana Konarskiego (zm. 1525) i Piotra Tomickiego, oraz zajmował się wydawaniem cudzych książek. Już od r. 1522 drukował przy różnych okazjach własne pojedyncze epigramaty łacińskie (jeden z nich z powodu błędnego oddania tekstu w „Actach Tomicianach” jest mylnie uważany za ostre potępienie traktatu krakowskiego z r. 1525), które głosiły zwykle sławę wybitnych humanistów lub mecenasów autora, względnie wyrażały jego katolickie uczucia religijne. W r. 1525 ogłosił podobno pod nazwiskiem Stanislaus Cracovianus, zaginiony zbiór wierszy łacińskich przeciwko Lutrowi. Jako uczeń angielskiego erazmiańczyka Leonarda Coxe oraz wielbiciel i korespondent Erazma z Rotterdamu należał ok. r. 1523, wraz z J. Decjuszem, A. Trzecieskim, A. Fryczem Modrzewskim i in., do krakowskiego kółka erazmiańskiego, a w l. 1523–7 wydawał utwory bazylejskiego mistrza. Rozczytywał się H. w Cyceronie, Arystotelesie i starożytnych ojcach Kościoła, a wydoskonaliwszy się pod kierunkiem Jerzego Libana w języku greckim, dokonywał zeń tłumaczeń na łacinę. I tak w r. 1528 wydrukował wraz z greckim tekstem tłumaczenie homilii św. Jana Chryzostoma „Comparatio Regiae potestatis … cum Monacho…”, które było jednym z pierwszych tego rodzaju wydawnictw w Polsce. Będąc człowiekiem świeckim posiadał już w r. 1527 altarie w kościołach zamkowych w Wilnie i Trokach, w r. 1529 otrzymał za protekcją P. Tomickiego prepozyturę wieluńską i kanonię wiślicką, a w tymże mniej więcej okresie został zapewne prebendarzem kaplicy Św. Marcina na zamku wileńskim i altarystą w krakowskim kościele Wszystkich Świętych. Dn. 13 V 1530 r. wyjechał H. na koszt swego protektora do Włoch. W Bolonii i Padwie oddał się studiom prawniczym i humanistycznym pod kierunkiem Łazarza Bonamika oraz Hugona Buoncampagniego (późniejszego Grzegorza XIII), a z początkiem czerwca 1534 r. uzyskał w Bolonii doktorat obojga prawa. Mimo dwukrotnych usiłowań nie udało się mu odwiedzić Erazma.
W sierpniu 1534 r. powrócił H. do ojczyzny i został sekretarzem biskupa i podkanclerzego Tomickiego. Ani śmierć tego ostatniego, pod której wrażeniem napisał Vita Petri Tomicki, ani zgon ojca nie zdołały w r. 1535 przeszkodzić karierze H-a. Pragnęli pozyskać go do służby prałaci Gamrat, Latalski i skłaniający się już ku reformacji Jan Łaski młodszy, ale H. związał się najściślej z biskupem płockim i kanclerzem Janem Chojeńskim. Po jego śmierci (1538) znalazł opiekuna i przyjaciela w kierowniku kancelarii koronnej i późniejszym biskupie Samuelu Maciejowskim (ich ścisły związek uwidaczniał się np. we wzajemnym wywalczaniu sobie nowych stanowisk). W maju 1538 r. uzyskał H., po kilku latach pracy w kancelarii koronnej, oficjalny tytuł sekretarza królewskiego, a w r. 1543 został jej kierownikiem (wielkim sekretarzem). W kancelarii zajmował się szczególnie kwestiami pruskimi, działając w kierunku ściślejszego zespolenia Pomorza z Polską, a w innych sprawach współpracował ze stronnictwem habsbursko-magnackim, co narażało go na nienawiść królowej Bony.
Do schyłku lat trzydziestych był H. zwolennikiem reformy Kościoła w duchu erazmiańskim, ostro krytykował nadużycia papiestwa, a nawet wyrażał się pochlebnie o niedoszłym ewangelickim apostole Polski, M. Anianie. W tym okresie rozpoczęła się jednak, pod wpływem otrzymanych godności kościelnych i lektury św. Augustyna, powolna przemiana sekretarza królewskiego i humanisty w duchownego i teologa. Ciesząc się poparciem przedstawicieli episkopatu, którym układał mowy i listy, szybko pozyskiwał beneficja, choć dochodziło przy tym do ostrych starć z kontrkandydatami (szczególnie wysuwanymi przez Bonę). Po długotrwałej walce z nimi objął 5 VII 1538 r. kanonię warmińską, a w maju 1539 r. otrzymał w tejże kapitule kantorię. Przed 28 IV 1537 r. został scholastykiem skalbmierskim, dn. 27 II 1540 r. kanonikiem krakowskim, w czerwcu 1541 r. plebanem w Gołębiu, w czerwcu 1542 r. kanonikiem sandomierskim, a w r. 1545 plebanem w Radłowie. W marcu 1543 r. przyjął wyższe święcenia duchowne. Już od 1537 r. zaczął H. bywać na synodach prowincjonalnych i odgrywał na nich oraz w kapitule krakowskiej coraz poważniejszą rolę. Od r. 1545 brał udział w prześladowaniach zwolenników reformacji i w r. 1547 wystąpił przeciwko nieprawowiernym poglądom Modrzewskiego, z którym utrzymywał dotąd dobre koleżeńskie stosunki (popierał jego postulat zaostrzenia kary za mężobójstwo).
W r. 1548 ustosunkował się H. przychylnie do małżeństwa Zygmunta Augusta z Barbarą i 3 II 1549 r. został przez niego mianowany biskupem chełmińskim (w t. r. zrzekł się posiadanych uprzednio beneficjów). Od marca 1549 r. do marca 1550 odbył podróż do Pragi, Niderlandów i Wiednia, jako poseł króla do Habsburgów. Wynikiem tej podróży było zacieśnienie sojuszu między dynastiami jagiellońską i austriacką, uzyskanie półrocznego zawieszenia banicji nałożonej na księcia pruskiego Albrechta i ustępstwa Polski w kwestii węgierskiej. Latem udał się H. do swej diecezji, gdzie rozpoczął walkę z reformacją, ale już w styczniu 1551 r. został nominowany przez króla księciem biskupem warmińskim. Oba wyniesienia H-a na stolice biskupie spotkały się z ostrym oporem separatystów pruskich, którzy nie życzyli sobie na nich nieindygeny, związanego w dodatku silnie z centralizacyjną polityką królewską. Nowy biskup warmiński, sprawujący automatycznie funkcję przewodniczącego stanów pruskich, stanowił odtąd, mimo pewnych koniunkturalnych wahań, ostoję wpływów polskich. Z tego powodu oraz z racji surowości w postępowaniu i nieudolnej gospodarki w dobrach biskupich pozostawał stale w złych stosunkach z własną kapitułą. Od początku rządów biskupich zwrócił H. główną uwagę na wyplenianie reformacji, dążąc do tego poprzez pisanie kazań dla ludu, osobiste rozmowy z «heretykami» i sianie wśród nich niezgody, przez uzyskiwanie nietolerancyjnych mandatów królewskich, więzienie księży apostatów oraz pozbawianie urzędów i wyganianie opornych różnowierców. Szczególnie wiele pracy włożył od 1551 r. aż do samej śmierci w bezskuteczne nawracanie i prześladowanie protestanckich «kozłów» elbląskich. Nie większe wyniki przyniosło zwalczanie reformacji w położonych już poza diecezją warmińską miastach: Toruniu, Chełmnie i Gdańsku. Znaczne sumy łożył H. na kształcenie młodzieży w duchu katolickim; w tym celu prowadził kolejno konwikty w Lubawie, Elblągu i Lidzbarku.
W r. 1551 miał się H. udać jako delegat Polski na sobór trydencki, ale wyjazd ten nie doszedł do skutku. Od t. r. stał się główną ostoją wpływów papiestwa wśród niezbyt mu wiernych biskupów polskich. Na synodzie piotrkowskim (8–16 VI) nakłonił ich do zaprzysiężenia napisanego przez siebie wyznania wiary, które rozrosło się później w książkę wydaną po raz pierwszy w r. 1553, pt. Confessio fidei catholicae Christiana… Było to najobszerniejsze i najbardziej poczytne dzieło H-a (za jego życia posiadało 30 różnojęzycznych wydań). Lata 1551–8 były okresem największego rozwoju działalności pisarskiej H-a. W tym ostatnim roku zostały wydane prace polemiczne przeciw Modrzewskiemu (Dialogus de eo, num calicem laicis, et uxores sacerdotibus permuti, et divina officia vulgari lingua peragi fas sit, zwany też De communione sub utraque specie), przeciwko teologowi luterańskiemu Janowi Brenzowi (Verae Christianae catholicaeque doctrinae solida propugnano…, zwana popularnie Confutatio Prologomenon Brentii) oraz przeciw P. P. Vergeriusowi (De expresso Dei Verbo…). Pierwsza z wymienionych książek zwalczała dialogi Frycza z r. 1549 oraz jego dzieło „De Republica emendanda”, które nie tylko ze względów religijnych, lecz również społecznych oburzyło biskupa warmińskiego (na jego interwencję usunięto z wydania krakowskiego z r. 1551 księgi o Kościele i szkole). Pisma H-a odznaczały się ostrością polemicznego tonu, obleczoną jednak w humanistyczną formę, oraz podkreślaniem wagi autorytetu Kościoła i tradycji kościelnych. Według wielu nowszych badaczy, nie obfitowały one w samodzielne rozwiązania teologiczne, a niektórzy zarzucają H-owi sofistykę i przeinaczanie krytykowanych sądów. Pisał w zasadzie po łacinie, a po niemiecku i polsku układał jedynie kazania i listy do osób mniej wykształconych. Od lat pięćdziesiątych ważną bronią H-a przeciwko reformacji stała się coraz obfitsza korespondencja. Nie mogąc z powodu słabego głosu oddziaływać poprzez wygłaszanie mów i kazań, wynagradzał to sobie zasypując listami panujących, magnatów i duchownych. Typowymi argumentami zmierzającymi do przekonania adresatów w kwestiach wiary było wskazywanie na anarchię szlachecką i powstania antyfeudalne idące w ślad za «herezją» oraz podkreślanie rozbicia ideowego reformacji.
Także w praktycznej walce politycznej był H. przywódcą stronnictwa oddanego w zupełności papieżom (krytykował jednak ich antyhabsburskie posunięcia). Odgrywał zasadniczą rolę na obradach duchowieństwa, nakłaniał episkopat do gorliwości i do zerwania z myślami o zwołaniu soboru narodowego, toczył stałe walki z domagającymi się ugruntowania tolerancji protestantami na sejmach pruskich oraz przeciwdziałał wpływom ks. Albrechta (którego zresztą w l. 1552–62 usiłował nawrócić) i Mikołaja Czarnego Radziwiłła (potępiał wysuwane przez nich plany wmieszania się Rzpltej w kwestię inflancką). Na sejmy koronne nie lubił jeździć i tylko na sejmie 1556/7 r. odegrał znaczną rolę. W związku z alarmami H-a przybył do Polski w r. 1555 nuncjusz papieski A. Lippomano, ale wkrótce doszło między nimi do rozdźwięku na tle metod walki z reformacją.
W połowie maja 1558 r., zgodnie z uzyskanym na swe życzenie zaproszeniem papieskim, wyjechał H. do Rzymu, gdzie stał się jednym z doradców kurii w kwestii wznowienia obrad soboru powszechnego. W marcu 1560 r. został wysłany przez nowego papieża Piusa IV do Wiednia, by pozyskać cesarza dla tej sprawy oraz by odsunąć wpływy protestanckie od jego syna Maksymiliana (jednym z pobocznych celów podróży były też starania o pośrednictwo cesarza w sporze króla polskiego z hiszpańskim o spadek po Bonie). H. starał się usilnie o zwalczenie reformacji w Austrii, w związku z czym oziębiły się jego stosunki z cesarzem Ferdynandem, który odmawiał prześladowania protestantów. Dn. 26 II 1561 r. został biskup warmiński mianowany kardynałem, ale wkrótce zastąpiono go w Wiedniu wytrawniejszym dyplomatą. Wyznaczony na jednego z 5 delegatów a latere na sobór, przybył H. 20 VIII 1561 r. do Trydentu, gdzie jednak ciężko chorował. Najżywszą działalność rozwinął w r. 1563, kiedy to jako przewodniczący soboru stał na czele stronnictwa broniącego prerogatyw papiestwa i odmawiającego jakichkolwiek ustępstw na rzecz protestantów.
Dn. 5 II 1564 r. powrócił H. na Warmię, gdzie odbył (1565) synod diecezjalny, przeprowadzając reformy w duchu trydenckim i zabrał się do walki z okrzepłym w czasie nieobecności biskupa protestantyzmem. Najtrudniejszym zadaniem okazało się złamanie różnowierstwa w Braniewie, gdzie dopiero w r. 1568 przywrócił oficjalnie katolicyzm, wyganiając opornych mieszczan z granic biskupstwa. W tym też najbardziej sprotestantyzowanym mieście Warmii zorganizował w l. 1565–8 kolegium i diecezjalne seminarium duchowne kierowane przez sprowadzonych przez siebie w r. 1564 (po dziesięcioletnich staraniach) jezuitów. Otoczona opieką kardynała placówka braniewska rozwijała się szybko, a protegowani przezeń jezuici zaczęli się osiedlać w innych stronach Rzpltej. Również ogólnopolska sytuacja bardzo się skomplikowała podczas nieobecności H-a. Szlachta była nań oburzona z powodu przyjęcia tytułu kardynała bez zgody Rzpltej, a ruch egzekucyjny zagrażał całej warstwie magnaterii, do której należał. Prymasem został będący z nim od lat w złych stosunkach J. Uchański, a pragnący rozwodu z Katarzyną Habsburżanką król nie mógł być pewnym sojusznikiem Rzymu. Dzięki pomocy osobistego przyjaciela, nuncjusza J. F. Commendonego, oraz tworzącego się szerszego stronnictwa katolickiego potrafił jednak H. przeciwstawić się najgroźniejszym niebezpieczeństwom. Prymas nie zdołał dzięki jego zabiegom odbyć żadnego synodu prowincjonalnego (11 XII 1566 r. papież mianował H-a legatem na ów synod), który mógłby się przekształcić w sobór narodowy, a król nie rozwiódł się formalnie z Katarzyną, otaczaną przez H-a opieką. W r. 1564 wystarali się H. i Commendone o pomyślne dla duchowieństwa wytłumaczenie przez króla konstytucji znoszącej egzekwowanie wyroków sądów kościelnych przez władzę świecką (nie miało to zresztą znaczenia na dłuższą metę), przeprowadzili przyjęcie przez niego uchwał trydenckich oraz formalne wygnanie z Polski wszystkich «heretyków»–cudzoziemców. Kardynał warmiński mimo swej gorliwości katolickiej występował przeciwko zrywaniu z tolerancyjnym królem i nieprzemyślanym prześladowaniom różnowierczej szlachty, a nawet chronił w pewnych wypadkach najbardziej sobie nienawistnych antytrynitarzy. Tak więc w r. 1566 w myśl swej zasady «Bellum haereticorum pax est Ecclesiae» zapobiegał wygnaniu arian. Sporom o Trójcę poświęcił również swą najważniejszą pracę z tego okresu (drukowaną w r. 1565) Iudicium et censura de iudicio et censura ministrorum Tygurinorum… de dogmate contra adorandam Trinitatem…
H. podtrzymywał kontakty z opozycją przeciwko Albrechtowi pruskiemu i w r. 1566 czynnie uczestniczył w umacnianiu wpływów polskich w Prusach Książęcych. W l. 1568–9 poparł też – tłumacząc to dobrem wiary – ściślejsze zjednoczenie Prus Królewskich z Polską, podczas gdy do unii z Litwą odnosił się – również ze względów religijnych – krytycznie. Nękany przez długi i zatargi z własną kapitułą, źle widziany przez króla, Uchańskiego i nowego nuncjusza Wincentego dal Portico wyjechał 20 VIII 1569 r. do Rzymu. Oficjalnym powodem wyjazdu było mianowanie H-a stałym płatnym posłem polskim przy Watykanie ze specjalnym poruczeniem załatwienia sprawy sum neapolitańskich (nie wywiązywał się dobrze ze swych zadań, stawiając na pierwszym miejscu interes papiestwa). Administratorem biskupstwa warmińskiego został stary przyjaciel kardynała, Marcin Kromer.
W r. 1565 był H. wysuwany prywatnie przez niektórych kardynałów jako kandydat na papieża. W r. 1572 został członkiem rzymskiej kongregacji do spraw niemieckich (był także członkiem kongregacji wprowadzającej w życie uchwały trydenckie i in.), a w lecie 1573 r. wielkim penitencjarzem. Mimo powodowanego przez hojność (np. na rzecz angielskich wygnańców religijnych) niedostatku oraz nieżyczliwości ze strony pewnych dostojników kościelnych (m. in. A. Possewina) nie tracił H. energii. Poprzez obfitą korespondencję starał się wspierać katolicyzm w Niemczech i Szwecji, a nade wszystko w Polsce. Tutaj po śmierci Zygmunta Augusta popierał Henryka Walezego, po drugiej elekcji zaprzysiągł wierność cesarzowi Maksymilianowi, a dopiero po śmierci tegoż złożył 7 XI 1576 r. obediencję Stefanowi Batoremu, którego uważał początkowo za podejrzanego religijnie. Na panujących starał się wpływać, by nie przestrzegali konfederacji warszawskiej z r. 1573 i prześladowali protestantów. W podobnym duchu pisał do magnatów, a studentów zachęcał do zniszczenia krakowskiego «zboru biesowego». Przeciwstawił się planowanemu przez Batorego i Zamoyskiego utworzeniu kolegium królewskiego w Krakowie, opiekując się za to Polakami studiującymi w Rzymie. W r. 1578 rozpoczął tam budować hospicjum dla przybyszów polskich, które zostało ukończone po jego śmierci.
H., przynajmniej przez 40 ostatnich lat życia, stale chorował (najczęściej chyba na niedomogi dróg oddechowych i układu trawiennego). Zmarł 5 VIII 1579 r. w podrzymskiej miejscowości Capranica i został pochowany w bazylice Matki Boskiej na Zatybrzu. H. aczkolwiek czuł szczególny pociąg do kultury niemieckiej, uważał się jednak za Polaka. Duża część działaczy wczesnej kontrreformacji polskiej była w pewnym stopniu jego uczniami (m. in. główny biograf i długoletni sekretarz kardynała, Stanisław Reszka).
Dane o bardzo obfitej ikonografii H-a: Umiński J., Opinie o cnotach, świątobliwości i zasługach S. H-a, Lw. 1932 s. 219 i n.; Liedke A., Dokoła zagadnień hozjańskich, „Nasza Przeszłość” T. 4: 1948 s. 305; – Estreicher; Korbut; Janociana, III 46; Smoczyński J., Bibliografia Hosiana, „Mies. Diecezji Chełmińskiej” T. 9: 1937 i odb.; Hipler H., Die Biographen des Stanislaus Hosius, „Zeitschr. f. d. Gesch. u. Altertumskunde Ermlands” T. 7: 1879 i odb.; Hosii Epistolae, t. I s. XIII–XXIV wstępu (spis zbiorów archiwalnych i wydań zawierających listy H-a); Liedke, j. w. (omówienie nowszych badań nad H-em); Realencyklopädie f. protestantische Theologie u. Kirche, Leipzig 1900 VIII; W. Enc. Ilustr.; Wszystkie poważniejsze encyklopedie; Allg. Dt. Biogr.; – Barycz H., Polacy na studiach w Rzymie w epoce odrodzenia (1440–1600), Kr. 1938, Arch. Kom. do Dziej. Oświaty PAU, IV; Eichhorn A., Stanislaus Hosius, Mainz 1854–5 I–II; Grabka G. M., Cardinalis Hosii doctrina de corpore Christi mystico in luce saeculi XVI, Washington 1945; Grabowski T., Piotr Skarga na tle katolickiej literatury religijnej w Polsce w. XVI, Kr. 1913; Jasnowski J., Mikołaj Czarny Radziwiłł (1515–1565), „Rozpr. Hist. Tow. Nauk. Warsz.” (W.) T. 22: 1939; Kot S., Andrzej Frycz Modrzewski, Kr. 1923; Leśnodorski B., Dominium warmińskie (1243–1569), P. 1949 s. 66–72; Lortz J., Kardinal Stanislaus Hosius, Braniewo 1931; Lubovič N., Načalo katoličeskoj reakcii i upadek reformacii v Polše, W. 1890 s. 28–9, 41–2, 53–4, 65–6, 91, 93, 101, 103–4, 163–74, 361; Miaskowski K., Jugend- und Studienjahre des ermländischen Bischofs und Kardinals Stanislaus Hosius, „Zeitschr. f. d. Gesch. u. Altertumskunde Ermlands” T. 19: 1916; Pastor L., Geschichte der Päpste, Freiburg 1909–23 V–IX; Piechnik L., Gimnazjum w Braniewie w XVI w., „Nasza Przeszłość” T. 7: 1958 s. 7–23; Pociecha W., Arcybiskup gnieźnieński Mikołaj Dzierzgowski, „Nasza Przeszłość” T. 2: 1947 s. 62, 64 i in.; „Reform. w Pol.” R. 1–12: 1921–53 (liczne artykuły, indeks); Sacrum Poloniae Millenium, Rzym 1954–5 I–II; Tatarczak J., S. H-a nauka o tradycji, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego” T. 5: 1958 z. 4; Umiński J., Kardynał S. H., biskup warmijski 1504–1579, Opole 1948; tenże, Korespondencja Hozjusza z l. 1558–79, Pamiętnik V. Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, Lw. 1930 I; tenże, Polityczna rola S. H-a, W. 1938; Walewski C., Marcin Kromer, W. 1874; Załęski S., Jezuici w Polsce, Lw.–Kr. 1900–1905 I–IV; Zdrodowski F. J., The Concept of Heresy According to the Cardinal Hosius, Washington 1947; Žukovič P., Kardinal Gozij i polskaja cerkev evo vremeni, Pet. 1882; – Acta Tom., X 341, XI 98, 127–8, 199–200; Analecta Romana..., Wyd. J. Korzeniowski, Kr. 1889–94, Script. Rer. Pol., XV; Arch. Zamoyskiego, I; Bibl. Ord. Kras., 1868 (s. XXI), 1869, 1870 i 1871; Ein Brief des Hosius vom Jahre 1538, Wyd. J. Kolberg, „Zeitschr. f. d. Gesch. u. Altertumskunde Ermlands” T. 19: 1916; Concilium Tridentinum, Freiburg 1919–24 VIII–IX; Die deutschen Predigten und Katechesen der ermländischen Bischöfe Hosius und Kromer, Wyd. F. Hipler, Köln 1885; Hosii Epistolae, I–II; Hosius S., Opera omnia, Coloniae 1584 I–II (najlepsze wydanie dzieł); Kardinal Stanislaus Hosius Bischof von Ermland und Herzog Albrecht von Preussen. Ihr Briefwechsel über das Konzil von Trient (1560–62), Wyd. E. M. Wermter, Münster 1957; Karnkowski S., Epistolae illustrium virorum in tres libros digestae, Kr. 1578 k. A4–K4, Dd2–Ef4; Korespondencja Hieronima Rozrażewskiego, Wyd. P. Czaplewski, Tor. 1937 I, Fontes Tow. Nauk. w Tor., XXX; Listy ks. Piotra Skargi S. J. z lat 1566–1610, Wyd. J. Sygański, Kr. 1912; Mon. Pol. Vat., IV; Nuntiaturberichte aus Deutschland 1560–1572, Abteilung 2, Wyd. S. Steinherz, Wien 1897, 1903 I, III; Pamiętniki o dawnej Polsce, Wyd. M. Malinowski, Wil. 1847–51 I–II; Przezdziecki, Jagiellonki pol., IV 197, 261, 270, V 96, 100, 127; Reszka S., Stanislai Hosii vita, Pelplin 1938; Starożytności historyczne polskie, Wyd. A. Grabowski, Kr. 1840 II; Szymona Marycjusza z Pilzna korespondencja z l. 1551–5, Wyd. S. Kot, Kr. 1929; Uchańsciana, I–V; Vet. Mon. Pol., II 552, 595–632, 638–40, 646–48, 650–2, 656, 706–7, 723, 726–7, 735, 739, 746; Zbiór listów własnoręcznych różnych kardynałów do rodziny ks. Radziwiłłów, Wyd. D. A. Staerk, „Kwart. Lit.” T. 3: 1910 i odb.; Źródła Dziej., IV; – Zbiory Zakł. Dok. IH PAN: nowoczesne kopie listów H-a; Seminarium Duch. w Pelplinie: nowoczesne kopie listów H-a; Nie uwzględniony dotychczas w należytym stopniu materiał zawierają księgi sądów duchownych diecezji, w których H. posiadał beneficja (por. np. Arch. Kons. Krak.: Officialia t. 62 s. 101–102, Administratorialia t. 2 s. 6–7).
Wacław Urban